Style wychowawcze a postawy rodzicielskie – jak wpływają na rozwój dziecka?

W życiu dziecka rodzina odgrywa znaczącą rolę. Do zadań rodziców należy kształtowanie dziecka zarówno od strony fizycznej, moralnej, jak i umysłowej. To w środowisku rodzinnym dziecko spotyka się z różnymi doświadczeniami. To, jakie relacje panują między członkami rodziny, w jakim klimacie rodzinnym są wychowywane dzieci, jaka atmosfera panuje w rodzinie, będzie miało wpływ na holistyczny, całościowy rozwój dziecka.

Po co nam wiedza na temat stylów i postaw rodzicielskich?

Celem wychowania dziecka jest wsparcie całościowego rozwoju dziecka, a więc: fizycznego, poznawczego, społecznego i emocjonalnego. Rodzice- jako jednostki społeczne uczą dzieci funkcjonowania w interakcji z drugim człowiekiem. W swoich działaniach wychowawczych
kierują się metodami, technikami, które normują pewne systemy zachowań dzieci. I właśnie ten ogół technik i metod tworzy pewien styl wychowawczy. Ze stylami wychowania nierozerwalnie łączą się postawy rodzicielskie. O ile style wychowania nie zmieniają się w toku wychowania dzieci, o tyle postawy rodzicielskie w miarę jak dziecko rośnie mogą ulec zmianie. Co należy rozumieć przez postawę rodzicielską? Postawa rodzicielska to „nabyta struktura poznawczo-uczuciowo-wolicjonalna ukierunkowująca zachowanie się rodziców wobec dziecka. To tendencja do reagowania w określony sposób w stosunku do dziecka musi być w pewnym stopniu utrwalona (…)”. Maria Ziemska uważa, że postawy mogą ulegać zmianie i być elastyczne w zależności od rozwoju dziecka. Postawa rodzicielska to sposób zachowania się wobec dziecka, ale również to, w jaki sposób rodzic myśli o dziecku i wyraża się na jego temat. Dana postawa będzie świadczyła o interakcji, jaka będzie zachodziła między rodzicami a dzieckiem. Nastawienie rodzica względem dziecka nie jest czymś bez znaczenia dla dalszego jego
rozwoju. To, w jaki sposób dorosły myśli o dziecku, wpływa bowiem wprost na to, jak się względem niego zachowuje. Zachowanie dorosłego wywołuje określone reakcje dziecka, które stara się dopasować do świadomych lub nieświadomych oczekiwań otoczenia. Relacje między rodzicami oraz ich sposób postępowania mają istotny wpływ na funkcjonowanie dziecka we wszystkich wymienionych wcześniej obszarach rozwoju.

Style wychowawcze – który najlepszy?

Wymienia się trzy podstawowe style wychowawcze: autokratyczny, demokratyczny i liberalny. Zarówno ojciec, jak i matka mogą reprezentować inny styl wychowania. Najbardziej pożądanym z nich jest styl demokratyczny. Styl ten wyklucza wszelkie przejawy zjawiska manipulacji. Rodzice szanują dziecko, jego uczucia, potrzeby. Zasady są ustalane wspólnie, a problemy rozwiązywane poprzez rozmowę. Granice są jasno określone, ale nie naruszają indywidualności dziecka. Kary zastępują konsekwencje. Aleksandra Weronika Strużyńska wyróżnia następujące skutki wynikające z tego stylu wychowawczego: „prawidłowy rozwój osobowości, autentyczną pewność siebie, poszanowanie innych, jak i siebie samego, poczucie bezpieczeństwa w związku ze stałością i jasnością zasad rodzinnych„. Kolejnym stylem wychowawczym jest styl autokratyczny. Rodzice narzucają swoje zdanie, stosując przymus i kontrolę. Relacje są oparte na dominacji, często z dystansem emocjonalnym. Zdarza się,
że dzieci boją się rodziców, czują lęk prze nimi. Wymienić można następujące skutki stosowania stylu autokratycznego: „dzieci mają niskie poczucie własnej wartości – zachowują się ulegle lub przeciwnie dzieci buntują się przeciwko wszystkim i wszystkiemu bez głębszej refleksji nad zasadnością buntu (…) Dziecko może nie czuć się bezpiecznie, jego postawa może być uległa lub wroga wobec rodziców.„

Z kolei, styl liberalny polega na zbyt dużej swobodzie, braku zasad ustalanych przez rodziców. Styl ten można podzielić na styl kochający i niekochający. Pierwszy z nich polega na dawaniu zbyt dużej swobody ze względu na miłość rodzica do dziecka. Rodzice spełniają każde marzenie dziecka. Styl liberalny niekochający polega na tym, że dziecko nie doświadcza miłości ze strony rodzica. Rodzice nie okazują miłości dziecku. Rozmowy z dzieckiem są ograniczone do minimum, nie przejawiają zainteresowania dzieckiem. Strużyńska wyróżnia następujące konsekwencje stylu liberalnego: „dziecko ma bardzo często kłopoty z nauką, ponieważ nie jest wystarczająco zmotywowane, nie ma poczucia bezpieczeństwa ze względu na brak zasad i norm w rodzinie. Dziecko uczy się manipulować dorosłymi”.

Postawy rodzicielskie

Postawy rodzicielskie można podzielić na te, które wspierają rozwój dziecka (pozytywne), i te, które mogą go zaburzać (postawy negatywne).

A oto kilka słów o nich…
Postawa akceptująca dziecko jest postawą budującą jego stosunek do samego siebie. Daje dziecku odwagę, poczucie bezpieczeństwa, akceptację siebie. Ponadto, postawa współdziałania z dzieckiem jest kluczowa w budowaniu prawidłowych relacji pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Angażujemy się w czynności ważne dla dziecka, ale i angażujemy dziecko w zajęcia i sprawy dotyczące domu i rodziców. Skutkiem stosowania takiej postawy jest zaufanie dziecka do swojego opiekuna. Kolejną pozytywną postawą jest dawanie dziecku właściwej do jego wieku rozumnej swobody, która zaspokoi potrzebę
samodzielności, pozwoli odczuć, ze rodzice mają do niego zaufanie. W miarę rozwoju coraz bardziej uniezależnia się ono od rodziców, ale zarazem rozbudowuje się świadoma więź psychiczna. Mimo, że zakres swobody zwiększa się wraz z wiekiem dziecka, rodzice potrafią utrzymać autorytet i kierować dzieckiem w takiej mierze, w jakiej jest to pożądane. Natomiast postawa uznania praw dziecka zapewnia dziecku zachowanie jego indywidualności, szacunku. Rodzic jasno wyznacza granice. Rodzic, jak i dziecko wiedzą czego mogą się po sobie spodziewać.

Postawy nieprawidłowe, które mogą zaburzyć funkcjonowanie i rozwój dziecka…
Za postawy nieprawidłowe uważa się następujące postawy: unikającą, odtrącającą, nadmiernie wymagającą, nadmiernie chroniącą. „Rodzice cechujący się tego typu postawami, oczekując od dziecka określonej formy zachowania, stosują wobec niego, tak w sposób świadomy, jak również nieświadomy, odpowiednie do danej postawy techniki manipulacyjne”. W postawie unikającej, która jest przeciwieństwem współdziałania, występuje nadmierny dystans między rodzicami a dzieckiem. Kontakty rodzice-dziecko są ograniczone do minimum. Panuje w nich dystans, chłód emocjonalny. Rodzice czują niezręczność w kontakcie z dzieckiem. Zdarza się, że kupują dziecku prezenty, by zrekompensować nieobecność lub dystans do dziecka. Kolejną negatywną postawą jest postawa nadmiernie chroniąca, która jest przeciwieństwem postawy rozumnej swobody. W tej niewłaściwej postawie relacja rodzic-dziecko jest zbyt symbiotyczna. Rodzice poprzez swoje zachowanie hamują samodzielność dziecka. Postawa nadmiernie wymagająca jest odwrotnością postawy uznania
praw. W postawie nadmiernie wymagającej rodzic krytykuje dziecko, zawsze chce więcej,
gdyż zachowania dziecka są mało satysfakcjonujące dla niego. Ostatnią niewłaściwą postawą jest postawa odtrącająca, która jest przeciwieństwem postawy akceptacji. Postawa akceptacji charakteryzuje się pełną akceptacją dziecka przez rodzica. Opiekunowie są skierowani ku dziecku. Postawa odtrącająca jest postawą najniebezpieczniejszą, gdyż rodzic jest wrogo nastawiony
do dziecka, okazuje mu niechęć. Jest roszczeniowy. Podobnie jak w postawie nadmiernie wymagającej, w postawie odtrącającej rodzice stosują kary wobec dziecka, by wywołać u niego pożądane zachowania. Wpływają na dziecko, stosując ten rodzaj manipulacji. Natomiast w postawie unikającej czy nadmiernie chroniącej rodzice często przekupują dzieci, obdarowując ich prezentami, czy spełniają zachcianki, aby ich cel został spełniony. Dzieci obserwują zachowania rodziców, nie mając świadomości tego, że są one nieprawidłowe i same zaczynają manipulować, aby osiągnąć swoje cele.

Reasumując, pozytywne relacje dziecka z rodzicami, właściwe więzi emocjonalne łączące członków rodziny oraz prawidłowe style wychowania oraz prawidłowe postawy rodzicielskie przyczyniają się do ukształtowania u dzieci odpowiedniego systemu wartości i norm, właściwych sposobów zachowania się. Kluczowe jest, aby uświadomić sobie jaki wpływ ma postawa i styl wychowawczy na rozwój dziecka oraz jaka jest konsekwencja ich stosowania. Powyższe informacje dot. stylów i postaw mogą zapobiegać dysharmonii w rozwoju dziecka jak i przyczynić się do bardziej świadomego, zrównoważonego i szczęśliwego rodzicielstwa. Postawy rodzicielskie mają ogromny wpływ na to, jaką relację budujemy z dzieckiem oraz jakiego schematu relacji dziecko uczymy.

P. Karolina – Nauczyciel w Akademii Małych Einsteinów

Źródła:

  • M. Bereźnicka, Wychowanie dziecka we współczesnej rodzinie,
  • M. Ziemska, Postawy rodzicielskie,
  • W. Strużyńska, Style wychowania i postawy rodzicielskie,
  • B. Harwas-Napierała, Etyczne aspekty manipulacji,