Rozwój psychofizyczny dzieci, zwłaszcza w wieku 3-4 lat, stanowi fundament dla ich całościowego rozwoju. Na tym etapie życia dzieci eksplorują świat, ucząc się o sobie i otoczeniu. Psychomotoryka pochodzi od dwóch słów „psycho” (umysł) i „motoryka” (ruch). Już samo pojęcie podkreśla jak mocno powiązane są ze sobą nasze ciało i umysł. I to właśnie dziedzina psychomotoryki zajmuje się badaniem, w jaki sposób ruch wpływa na uczenie się, eksplorację oraz spostrzeganie. Można by było  się zastanawiać po co nam wiedza w tym zakresie?

Znaczenie psychomotoryki w rozwoju dziecka

Rozwój psychomotoryczny dziecka jest fundamentem, na którym opiera się harmonijny rozwój wszystkich obszarów życia człowieka. Obejmuje to rozwój: fizyczny, umysłowy, społeczny oraz emocjonalny. Właśnie w wieku 3-5 lat obserwujemy tzw. apogeum motoryczności, czyli intensywne zmiany w układzie ruchu oraz psychice dziecka.

Zdarza się, że rodzice martwią się o swoje pociechy, zastanawiając się czy dziecko ze swymi umiejętnościami mieści się w granicach ustalonych norm. Wychodząc na poczet obawom rodziców, w pigułce opiszę charakterystyczne cechy, które dziecko powinno posiadać mniej więcej w wieku 3/4 lat. Oczywiście, niemniej istotne jest uświadomienie sobie, że każde dziecko ma swój własny czas, moment by oczekiwać od niego pewnych działań. Aczkolwiek istotne jest, aby rodzic czy nauczyciel miał wiedzę na temat norm rozwojowych, ich odchyleń by w razie potrzeby pomóc dziecku z dysharmonią rozwojową.

Cathrine Lee jednych ze swoich książek zwraca uwagę właśnie na indywidualność jednostki. Pisze, że: „Każde dziecko stanowi odrębną indywidualność, jedyną w swoim rodzaju, niepowtarzalną osobę”. Warto mieć to na uwadze, gdy będziemy dokonywać oceny zdolności dziecka w zakresie wszystkich obszarów. A teraz w niewielkim skrócie opiszę każdy z nich.

Rozwój psychomotoryczny trzylatka

Trzyletnie dzieci wykazują już zautomatyzowane chodzenie, są ruchliwe, biegają, sprawnie kucną, a także wstają. Opanowanie ruchów takich jak chodzenie po schodach, zarówno naprzemienne, jak i z krokiem dostawnym, jest normą w tym wieku.

W zakresie umiejętności samoobsługowych, przedszkolaki potrafią pić i jeść samodzielnie, choć czasem mogą potrzebować pomocy. W obszarze małej motoryki, trzylatki chętnie angażują się w czynności manualne, takie jak lepienie z plasteliny czy rysowanie, choć ich zdolności motoryczne wciąż się rozwijają.

Rozwój psychomotoryczny czterolatka

Dzieci czteroletnie są jeszcze bardziej ruchliwe i ich koordynacja jest lepsza niż u młodszych dzieci. Sprawność ruchów wzrasta na tyle, że dzieci chodzą naprzemiennie po schodach, potrafią kopać piłkę  z rozbiegu w podanym kierunku. Znacznie sprawniej posługują się sztućcami. W kwestii samoobsługi, dzieci te są już zasadniczo samodzielne. Jeżeli chodzi o precyzje dłoni, dzieci zaczynają już być przygotowywane do prawidłowego trzymania ołówka. Dzięki rozwojowi sprawności rąk czterolatki kolorują już kilkoma kredkami obrazki, potrafią rysować samodzielnie „głowonoga”, słoneczko, czy chociażby domek. Ich rysunki mają różną wielkość, są jeszcze nieporadne, a przy kolorowaniu mogą jeszcze wyjeżdżać poza kontur, ale większa część obrazka jest już kolorowa.

Rozwój poznawczy 3-4 latka

Mówiąc o rozwoju poznawczym dziecka ma się na myśli wszystko to, co jest związane: z odbieraniem, interpretowaniem, czy gromadzeniem informacji. Co słychać w tym zakresie u trzylatka? W sferze poznawczej następuje intensywny rozwój, gdyż żadna z tych funkcji nie jest jeszcze w pełni ukształtowana. Charakterystyczne u trzylatka jest myślenie sensoryczno-motoryczne, a więc oznacza to, że dziecko działa na zasadzie konkretów. Poznaje świat polisensorycznie – wielozmysłowo. Eksploruje świat wykorzystując do tego swoje zmysły. Dzieci trzyletnie w skupieniu potrafią już oglądać obrazki w książce, opowiadać o tym co widzą. Wskazać nawet od 5 do 10 elementów na obrazku, złożyć w całość obrazek rozcięty na cztery części, czy rozpoznać podstawowe figury geometryczne. Trzyletnie dzieci potrafią już brać udział w zabawach w kole, czy odtwarzać proste rytmy. Istotną rolę odgrywa mowa. Wśród dzieci trzyletnich zachodzą duże różnice w zakresie rozwoju mowy – niektóre z nich mówią: zrozumiale, swobodnie, dużo, zaś inne dopiero zaczynają mówić. Charakterystyczna dla tego okresu jest tzw. mowa dziecięca (seplenienie, niewymawianie głoski r, gubienie głosek, skracanie słów). Dzieci zazwyczaj potrafią opisać obrazek przy pomocy wyrazów czy prostych zdań. Występują sporadyczne błędy gramatyczne np. chłopiec powie ja jadłam itp.

Czterolatki natomiast już powoli zaczynają spostrzegać świat  nie tylko całościowo, ale małymi krokami rozkładać go na czynniki pierwsze (tzw. analityczno-syntetycznie). Dzieci w tym okresie potrafią dokonywać złożonych ruchów. Są w stanie rozpoznać wszystkie podstawowe figury geometryczne i kilka liter drukowanych. Składają obrazek składający się z czterech nierównych lub sześciu równych części. Podejmują próbę dzielenia wyrazów na sylaby. U czterolatków wzrasta stopniowo zasób słownictwa, następuje stopniowa gramatyzacja mowy, wydłużają się wypowiedzi dzieci. Mowa oprócz funkcji komunikacyjnej pełni funkcję narracyjną (dzieci zaczynają opowiadać). Ich zdania stają się rozwinięte.

Obszar społeczno – emocjonalny

Ta sfera jest często podejmowanym tematem podczas rozmów z rodzicami. Kilka zdań o tym….

Trzylatki kierują się głównie w swoim działaniu emocjami, które są gwałtowne, silne, krótkotrwałe i labilne. Zdarza się, że są one niewspółmierne do przyczyn, które je wywołały.  W swoich działaniach dzieci są często spontaniczne, ponieważ nie potrafią jeszcze kontrolować emocji. Wiek trzech lat to okres, w którym dzieci manifestują poczucie „Ja” dążąc do samodzielności i decydowania o sobie. Dlatego tak ważne by w tym wieku dawać dziecku wybór, by zmniejszać u niego złość czy frustrację.

Po okresie przekory następuje okres nadmiernych lęków. Skąd się bierze strach? Jest on w głównej mierze spowodowany  rozwojem wyobraźni i odkryciem, że świat ma bardzo szerokie horyzonty, o których niewiele wiem. Jak możemy pomóc dziecku zmniejszać lęki? Otóż bardzo ważne jest zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa (przytulenie, zmniejszenie źródła strachu). Przez to, że trzylatek jest labilny emocjonalnie nie potrafi ukrywać i tłumić swoich uczuć. Możemy zauważyć gwałtowne zmiany w emocjach dziecka np. raz się uśmiecha, zaraz może płakać, ze stanu zatroskania przechodzić np. w pogodny nastrój.

A co z rozwojem społecznym u trzylatków? Rozwój społeczny jest związany z wszelkimi kontaktami, interakcją, które dzieci nawiązują w domu czy w przedszkolu. Otóż charakterystyczną cechą jest tzw. egocentryzm. Co on oznacza? Dziecko we wszystkich swoich działaniach dąży do zaspokajania swoich własnych potrzeb. Naturalnym zjawiskiem u dzieci trzyletnich jest to, że w pierwszych miesiącach pobytu w przedszkolu nie bawią się ze sobą, lecz obok siebie. Zdarza się natomiast między nimi nawiązanie kontaktu werbalnego. W stosunku do swoich rówieśników wykazują się minimalnym uspołecznieniem. Dlaczego tak ważna jest zabawa grupowa zorganizowana przez nauczyciela? Dzięki zabawom grupowym dzieci uczą się pewnych norm, zasad  postępowania społecznego. Dziecko nie tylko uczy się zaspokajać własne potrzeby, ale również potrzeby swoich kolegów i koleżanek. Dlatego tak ważne jest organizowanie różnych aktywności przez dorosłego.

Natomiast co z czterolatkami? Emocje u nich nie są już tak gwałtowne, jak u dzieci młodszych, ale nadal charakteryzują się dużym natężeniem, spontanicznością, zmiennością. Czterolatki mają też swój trudniejszy okres. Są już bardziej samodzielne, znają już swoje możliwości w relacjach z dorosłymi. I tutaj może się stać rzecz niezwykła i nawet zabawna. Dzieci w tym wieku mogą ściśle naśladować osoby dorosłe: ich gesty, miny, słowa. Bardzo ważne jest byśmy te niektóre epizody „nie brali” na poważnie ale starali się np. obrócić sytuację w żart. Ufff… mija to po kilku miesiącach 😉

Na ogół czterolatki są pogodne, zaciekawione zajęciami i różnymi aktywnościami, podejmują zabawy rówieśnicze. Dzieci często zmieniają zabawy i mają już swoje ulubione. Zdarza się, że dzieci popadają w krótkotrwałe konflikty z rówieśnikami. Czterolatki starają się już pokonywać powstałe trudności same lub przy wsparciu dorosłego.

Jak możemy wspierać dziecko by rozwój psychofizyczny rozwijał się prawidłowo?

Jako rodzicie, możemy wspierać rozwój psychofizyczny naszych dzieci poprzez zaspokajanie ich podstawowych potrzeb: fizjologicznej, bezpieczeństwa, przynależności. To obejmuje zapewnienie odpowiedniej opieki medycznej i pielęgnacji, a także tworzenie pozytywnej atmosfery wychowawczej. Ważne jest aby dostosować nasze oczekiwania do wieku i możliwości dziecka oraz być konsekwentnym w naszych słowach i działaniach.

Regularne rozmowy z dzieckiem, dające mu prawdziwe i zwięzłe odpowiedzi, są niezbędne. Utrzymanie rytmu dnia i nauczanie dyscypliny także przyczynia się do poczucia bezpieczeństwa u dziecka. Zdecydowanie należy unikać zmienności w stylach wychowawczych oraz nieprzemyślanych postaw wobec dziecka, gdyż mogą one zaburzać jego rozwój psychomotoryczny.

Kilka wskazówek dla zbudowania prawidłowej relacji z dzieckiem

  • Akceptuj i uszanuj potrzeby i uczucia dziecka. Pamiętaj, że każde dziecko jest wyjątkowe i niepowtarzalne. Okazuj uczucia.
  • Dawaj dziecku szansę współdecydowania, wspólnie ustalajcie granice, zasady. Pamiętaj, że dziecko jest częścią środowiska rodzinnego. Poświęć czas na uczenie.
  • Bądź konsekwentny, rób to co mówisz i to co wcześniej wspólnie ustaliłeś ze swoim dzieckiem.
  • Bądź uprzejmy i stanowczy. Daj dziecku prawo do bycia dzieckiem.
  • Nawiąż bliską relację z dzieckiem, zaufajcie sobie nawzajem.
  • Wspólnie rozwiązujcie problemy. Wykorzystuj codzienne sytuacje, by wzmacniać u dzieci umiejętność rozwiązywania problemów.
  • Uwierz we własne dziecko! Wzmacniaj jego poczucie własnej wartości. Doceń go.
  • Podejmij współpracę z dzieckiem. Uszanuj jego punkt widzenia.
  • Baw się, wykonuj eksperymenty, graj, spędzaj czas ze swoją pociechą.

Należy pamiętać, że w dłużej mierze od samopoczucia dziecka zależy jakie aktywności będzie podejmować. A jak wiadomo każdy ruch ma istotny wpływ na nasz umysł i rozwój.

P. Karolina – Nauczyciel Akademii Małych Einsteinów

Artykuł został napisany na podstawie podanych źródeł:

  • Cudak, H., Cudak, S. Znaczenie rodziny w procesie wychowawczym dzieci i młodzieży, w: Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne, 35(1), 2020.
  • Dyduch E., Charakterystyka rozwojowa dziecka trzyletniego, [http://przedszkole.sucha-beskidzka.pl/teksty/charakte.pdf, dostęp z dnia 12.12.2023 r.].
  • Harwas-Napierała B., Trempałą J., Psychologia rozwoju człowieka, t.1, PWN 
  • J. Nelsen, Pozytywna Dysyplina, Wyd. CoJaNaTo, Warszawa 2020.
  • Lee C., Wzrastanie i rozwój dziecka, WSiP
  • Wolicki M., Rozwój i wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym, „Łódzkie studium teologiczne”, 2008, nr 17.